Küçük dozlarda tersinmez ve kümülatif tahribat yapan maddelerle çalışılırken çok dikkatli olmak gerekir. Bunlar kötü huylu tümörlerin oluşumuna (kanserojen), genlerin değişimine (mutajen) veya anormal doğumlara (teratojen) sebep olabilir. Peki nedir bu maddeler?
1. Kanserojen Maddeler
Kanserojen madde, yani kanser oluşumunu destekleyen madde, radyonüklid veya radyasyondur. Bu, genoma zarar verme yeteneğinden veya hücresel metabolik süreçlerin bozulmasından kaynaklanabilir. Halk genel olarak kanserojenliği sentetik kimyasallarla ilişkilendirse de hem doğal hem de sentetik maddeler kanserojen olabilir.
Birçok doğal kanserojen vardır. Depolanmış tahıllar, kabuklu yemişler ve fıstık ezmesi üzerinde büyüyen Aspergillus flavus mantarı tarafından üretilen aflatoksin B1, güçlü, doğal olarak oluşan bir mikrobiyal kanserojen örneğidir. Hepatit B ve insan papilloma virüsü gibi bazı virüslerin insanlarda kansere neden olduğu bulunmuştur. Hayvanlarda kansere neden olduğu gösterilen ilk virüs, 1910 yılında Peyton Rous tarafından keşfedilen Rous sarkom virüsüdür. İnsanlarda kansere neden olan diğer bulaşıcı organizmalar arasında bazı bakterilerde vardır.
Kansere yol açan maddeler temel olarak 3 sınıfa ayrılır:
A1 Grubu: İnsanlarda kötü huylu tümör oluşturduğu bilinen maddeler.
A2 Grubu: Deney hayvanlarında kanser oluşturan ve insanlarda da benzer tehlike yaratacağı düşünülen maddeler.
B Grubu: Kanser yapma tehlikesi olan maddeler.
Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı (IARC) ise, kanserojenlerin insanlara yönelik tehlikelerine ilişkin kuvvetli delillere dayanarak kanserojenleri 4 sınıfa ayırmaktadır:
1: İnsanlara kanserojen,
2A: İnsanlara muhtemel kanserojen,
2B: İnsanlara muhtemel kanserojen,
3: İnsanlara kanserojenliğine göre sınıflandırılamaz,
4: Muhtemelen insanlara kanserojen değildir.
Ayrıca çeşitli ulusların ortaya koyduğu yasalar, yönetmelikler ve uluslararası anlaşmalar gereği, kimyasal maddelerin tehlikeleri etiketlerinde yer alan risk ifadeleri (R kodları) ile belirtilme zorunluluğu da vardır. Buna göre R45 veya R49 kodlarını taşıyan kimyasal maddelerin “kanserojen madde” kapsamında; R48 kodu taşıyan maddelerin ise “uzun vadede kansere neden olma riski yüksek madde” kapsamında kabul edilmektedir.
Kansere neden olan bazı maddeler Çizelge 1’de verilmiştir.
Çizelge 1. Bazı kanserojen maddeler, etkili oldukları bölgeler ve kaynakları
Çizelge 1’deki maddelere ek olarak:
i. Benzin (aromatikler içerir)
ii. Kurşun ve bileşikleri
iii. Alkilleyici antineoplastik ajanlar (örn. mekloretamin)
iv. Stiren
v. Diğer alkilleyici ajanlar (örn. dimetil sülfat)
vi. Güneşten ve UV lambalarından ultraviyole radyasyon
vii. Alkol
viii. Diğer iyonlaştırıcı radyasyon (X-ışınları, gama ışınları, vb.) gibi maddelerde kansere neden olabilir.
2. Mutajen Maddeler
Mutajen, mutasyonlara neden olan bir madde veya bir ajana verilen addır. Mutasyon ise bir organizmanın DNA dizisindeki değişikliğe denir. Bu nedenle, bir DNA sekansı değişikliğine neden olan herhangi bir ajan, mutajen olarak adlandırılmaktadır.
Bir mutajen, sekans bazlarının eklenmesi, silinmesi veya translokasyonu nedeniyle farklı tipte mutasyonlara neden olabilir. Bu nedenle, tüm mutajenler, mutajenite yeteneğine sahiptir.
Avrupa Birliği tarafından mutajen maddeler 3 grupta ele alınmaktadır:
Kategori 1(T): İnsan için mutajen olduğu bilinen maddeler
Kategori 2(T): İnsan için mutajen sayılabilen maddeler.
Kategori 3(Xn): İnsanda mutajen etki potansiyeli olan ancak verilerin yetersiz olduğu maddeler. Bazı mutajen maddeler Çizelge 2’de verilmiştir.
Çizelge 2. Bazı mutajen maddeler
3. Teratojen Maddeler
Teratojen maddeler, cinsel işlev ve doğurganlık üzerinde doğrudan ve spesifik etkilere neden olan maddelerdir. Bunlar; üreme sistemindeki başkalaşımlar, ergenliğin başlaması üzerindeki olumsuz etkiler, eşey hücrelerinin üretimi ve taşınması, üreme döngüsü anormalliği, cinsel davranış, doğurganlık, doğum, gebelik sonuçları veya üreme sisteminin bütünlüğüne bağlı diğer işlevlerde değişikliklerdir. Anne sütü ile beslenen bebeklere bulaşan etkiler de bunlara dâhildir.
Teratojen maddelerin hamile kadınların sağlığına etkileri maruz kalma zamanlarına bağlı olarak değişebilir. ÖrneğiN hamileliğin ilk üç ayındaki maruziyet, anne vücudunda metabolik bozuklukların indüklenmesi, anormal embriyojenez, doğuştan olan özür veya düşüklere neden olabilir. Son altı aydaki maruziyet ise fetüsün büyümesini yavaşlatabilir, beyin gelişimini etkileyebilir veya prematüre doğuma neden olabilir.
Aynı zamanda fetüsün gelişimi, yumurta veya sperm hücrelerindeki kalıtsal değişiklikler (epigenetik mekanizmalar) yoluyla da bozulabilir; bu organizmanın DNA diziliminin temelinde bir değişikliğe neden olmaz ancak bunun yerine, genetik olmayan faktörler organizmanın genlerinin farklı davranmasına neden olur.
Bazı teratojen maddeler Çizelge 3’te verilmiştir.
Çizelge 3. Bazı teratojen kimyasallar ve ilaçlar
Kaynak:
- Ames, B. N., Gold, L. S. 2000. “Paracelsus to parascience: The environmental cancer distraction”. Mutation Research/Fundamental and Molecular Mechanisms of Mutagenesis. 447 (1); 3–13.
- Anonim. 2019. Web Sitesi: https://oshwiki.eu/wiki/Kanserojen,_Mutajenik,_Reprotoksik_(CMR)_Maddeler
- Anonim. 2019. Web Sitesi. https://www.biyologlar.com/mutajenik-maddeler-mutajenler Erişim Tarihi: 17.12.2021
- Anonim. 2021. Web Sitesi: https://en.wikipedia.org/wiki/Carcinogen#cite_note-32, Erişim Tarihi: 18.12.2021
- Anonim. 2021. Web Sitesi: https://tr.strephonsays.com/mutagen-and-teratogen-14861 , Erişim Tarihi: 17.12.2021
- Canel, M. ve Canel, E. 2016. Laboratuvar Güvenliği. Gazi Kitabevi Yayınları, 142 ve 172-178 s., Ankara.
- Coşkunses, F. 2008. Web Sitesi: csgb.gov.tr/media/3318/fatmacoskunses.pdf Erişim Tarihi: 18.12.2021
- Rustagi T., Dasanu, C. A. 2012. “Risk factors for gallbladder cancer and cholangiocarcinoma: similarities, differences and updates”. Journal of Gastrointestinal Cancer. 43 (2); 137–47.
