Sağlığa Zarar Verebilen Tehlikeler
Kimyasallar yaşamımızın bir parçasıdır ve hayatımızın her alanında kimyasal maddelerle karşılaşırız. Bu sebeple, kimyasal maddeleri tanımamız, onları kullanmayı ve gerekliyse onlardan korunmanın yollarını bilmemiz gerekir. Bu bilgiler bireysel olarak sadece bizi etkilemez aynı zamanda toplumsal sorumluluğumuzdur.
Özellikle bilinçsizce kullandığımız ve tükettiğimiz birçok gıda, sağlık ürünü ve kozmetik ürünlerinin içerisinde hayatımızı ve çevremizi kötü anlamda etkileyecek bazı kimyasallar olabilir. Bu sebeple tehlikeli kimyasallar hakkında bilinçlenmemiz çok önemlidir. Gelin bu kimyasallara kısaca göz atalım.
Okuyun: Kozmetik Ürünlerde Bulunan Kimyasallar ve Sağlığa Zararları
Sağlığa zarar veren tehlikelerin etkisi uzun zaman önceden beri bilinmekteydi. Ancak eski zamanlarda bu tehlikelerin yol açtığı etkiler ve korunma yolları günümüzdeki gibi bilinmiyordu. Hatta bazı tehlikeli maddeler tedavi amaçlı kullanılıyordu (örneğin 19. ve 20. yüzyıllarda arsenik metabolizma hızlandırıcı olarak, kilo verme amaçlı hastalara veriliyordu, aynı şekilde yine 19. yüzyılda içinde civa bulunan bazı hap ve şuruplar, depresyon tedavisi, diş ağrısı ve doğum kontrolü için kullanılmaktaydı).
Şekil 1. On dokuzuncu yüzyılda kullanılan bazı ilaçlar (Kaynak: Medicalbag)
Günümüzde ise bu tehlikelerden korunmayı öğrenmek ve bu maddeleri dikkatli şekilde kullanmak artan nüfus ve kimyasalları her alanda kullandığımız için bir zorunluluk haline gelmiştir. Bu zorunluluk sonucunda yaşayan canlıların kimyasal maddelere karşı davranışlarını inceleyen farmakoloji ve toksikoloji bilim dalları ortaya çıkmıştır.
Kimyasal Maddelerin Genel Toksikolojisi
Toksisite (zehirlenme etkisi): Bir kimyasal bileşik veya elementin biyolojik bir sistemdeki normal fonksiyonları bozacak şekilde etkilemesine denir. Bu nedenle sağlığa verilen zarar sadece kimyasal maddenin fiziksel veya kimyasal özelliğine bağlı kalmaz. Bu aynı zamanda maddeye maruz kalan organizmaya, kişinin cinsiyetine ve yaşına da bağlıdır.
Bazı kimyasal maddelerin sağlık açısından riskleri çok eski devirlerden beri bilinmekteydi. Son 150 yılda ise kimyacılar zehirli aktif madde içeren kimyasalları inceleyip öğrenmiştir.
Kimyasal maddeler insan organizmasında akut veya kronik toksiklik, tahriş, irite, bünyenin hassaslaşması, kanser, üreme ve doğum riskleri gibi olumsuz etkilere neden olabilir.
Bir maddenin akut toksikliğini belirlemek için in-vivo deneyler yapılarak LD50 değerleri belirlenir. LD50 bir defada alınan kg vücut ağırlığı başına mg olarak verileri ve 14 gün sonunda deney hayvanlarının %50’sinin ölümüne neden olan dozdur. Bu doz aynı zamanda hayvanların maruz kalma şekline ve cinsine de bağlıdır. Ayrıca solunum yoluyla vücuda alınan öldürücü derişim değerini belirten LC50 değeri de kullanılabilir.
LC50 Nedir?
LC50 zararlı maddelerin havadaki mg/L cinsinden miktarıdır ve genelde 4 saatlik solunum sonrası deney hayvanlarının %50’sinin ölümüne neden olan dozdur. Çizelge 1’de kimyasal maddelerin toksisitelerini belirten değerler verilmiştir.
Çizelge 1. Kimyasal maddelerin zehirleme dereceleri, kriterleri, deney ortamları ve zehirleme miktarları
Zehirli maddeyle organizma arasındaki etkileşme 4 adımda gerçekleşir.
1. Bileşiğe maruz kalma ve bileşiğin vücuda alınması,
2. Bileşiğin organizmada dağılması,
3. Alınan bileşiklerin metabolizması (dönüştürülmesi),
4. Bileşiğin eliminasyonu.
Pratikte bir ürünün toksisitesi alınan dozla belirtilenir. Toksik madde, solunum yolu, sindirim yolu veya cilt ve iltihaplar yoluyla alınabilir. Ancak toksik maddenin vücuda alınmasının en önemli yolu solunumdur. Ağızdan veya ciltten bulaşma kolayca önlenebilir.
Maksimum Çalışma Derişimi MÇD Nedir ?
Solunum yoluyla olan tahribatları önlemek için çalışılan havadaki toksik madde derişiminin bilinmesi gerekir. Sağlığa zarar vermeyecek en yüksek derişimlere maksimum çalışma derişimi MÇD denir. Havadaki gaz, sıvı veya partikülün günde sekiz saat solunması sonucu, sağlığa zararı olmayan en büyük derişim MÇD olarak tanımlanır.
Tehlikeli kimyasalları ve bunları tanımlama yollarını kısaca tanıdığımıza göre bir sonraki yazılarımızda kanserojen, teratojen ve mutajen maddeler ile bunlardan nasıl korunmamız gerektiğini inceleyeceğiz.
O zamana kadar sağlıkla kalın.
Kaynak:
- Canel, M. ve Canel, E. 2016. Laboratuvar Güvenliği. Gazi Kitabevi Yayınları, 142 ve 172-178 s., Ankara.
